باوکی پێشەوا

پێشەکی

   بزووتنەوەی ژنان لە ئێران و بە تایبەتی لە کوردستان، وەک یەکێک لە گرنگترین و پڕکاریگەرییەکان لە بزووتنەوە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانی سەدەی بیستەم و بیست و یەکەم، توانیویەتی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کەلتووری کۆمەڵگەدا دروست بکات. ئەم بزووتنەوانە، کە ریشەیان لە تێکۆشان بۆ یەکسانی جەندەری، دادپەروەری کۆمەڵایەتی و بەشداریی سیاسیی چالاک هەیە، لە رێگەی ستراتیژییە جۆراوجۆرەکان وەک خۆپیشاندانی مەدەنی، چالاکییە پەروەردەییەکان، رێکخستنی سیاسی و بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیای دیجیتاڵی، توانیویانە پێگەی ژنان لە کۆمەڵگەدا بەرز بکەنەوە و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان پێناسەیەکی نوێ بکەنەوە. لە ئێران، ژنان لەگەڵ کۆسپەکانی وەک ستەمی سیاسی، سنووردارییە یاساییەکان و کەلتووری پیاوسالاری رووبەڕوو بوونەتەوە، بەڵام بەردەوام بوونە لە تێکۆشانی خۆیان بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانیان. لە کوردستان، ئەم بزووتنەوەیە بە شێوەیەکی تایبەت لەگەڵ پرسی ناسنامەی نەتەوەیی کورد پەیوەست بووە، کە ژنانی کورد وەک هێزێکی سەرەکی لە تێکۆشانی نەتەوەیی و جەندەریدا دەرخستووە. دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”، کە لە شۆڕشی ژینا (2022)دا سەریهەڵدا، نیشانەیەکی روونە کە چۆن تێکۆشانی ژنان بۆ ئازادی جەندەری لەگەڵ تێکۆشانی گەورەتر بۆ ئازادی کۆمەڵایەتی و نەتەوەیی گرێدراوە. ئەم بزووتنەوانە نەک تەنها لە ئاستی ناوخۆیی، بەڵکوو لە ئاستی نێودەوڵەتیدا کاریگەرییەکی زۆریان هەبووە. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە دۆخی ژنان (UNCSW، 2023)، بزووتنەوەی ژنانی ئێرانی و کورد بوونە سەرچاوەیەکی ئیلھامبەخش بۆ ژنانی وڵاتانی دیکە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی لە وڵاتانی وەک ئەفغانستان و تورکیا.

 ریشەی مێژوویی بزووتنەوەی ژنان لە ئێران

       بزووتنەوەی ژنان لە ئێران مێژوویەکی دوور و درێژ و پڕ لە تێکۆشان هەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم. لە سەردەمی شۆڕشی دەستووری (1906-1911)، ژنانی ئێرانی بۆ یەکەمجار بە شێوەیەکی رێکخراو لە چالاکییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا بەشدار بوون. ئەوان داوای مافەکانی وەک مافی دەنگدان، دەستگەیشتن بە خوێندن و یەکسانی لەگەڵ پیاوان کرد. یەکێک لە سەرەکی‌ترین رێکخراوەکان لەو سەردەمە “ئەنجومەنی ژنانی ئێران” بوو، کە لە ساڵی 1907 دامەزرا و لە لایەن کەسایەتییەکانی وەک بانووی ئەمین، کە یەکێک لە یەکەمین ژنانی چالاک لە بواری مافەکانی ژنان بوو، سەرکردایەتی دەکرا (منبع: پایدار، پروین، زنان در ایران مدرن، 1398). ئەم رێکخراوەیە هەوڵیدا کە لە رێگەی بڵاوکردنەوەی گۆڤارەکان و رێکخستنی کۆبوونەوەکان، هۆشیاری کۆمەڵایەتی سەبارەت بە مافەکانی ژنان بەرز بکاتەوە.

لە سەردەمی پەهلەوی (1925-1979)، ژنان دەرفەتی زیاتریان بۆ بەشداری لە بواری پەروەردە و پیشە بەدەست هێنا، بەڵام هێشتا لە بواری سیاسی سنووردارییەکی زۆریان هەبوو. لە ساڵی 1936، بە فەرمانی رەزا شا، حەجابی زۆرەملێ لابرا، کە سەرەڕای ئەوەی وەک گەشەیەکی پێشکەوتوو سەیر کرا، بەڵام بەهۆی زۆرەملێبوونی، لە لایەن زۆرێک لە ژنانەوە بە شێوەیەکی نەرێنی وەرگیرا (منبع: نجاتی، حسین، تاریخ سیاسی ایران در دوره پهلوی، 1395). لەم سەردەمەدا، کەسایەتییەکانی وەک فەخرئافاق پارسا، کە یەکێک لە یەکەمین ژنانی گۆڤارنووس بوو، لە رێگەی بڵاوکردنەوەی گۆڤاری “جهان زنان”، رۆڵێکی گرنگیان لە هۆشیارکردنەوەی ژنان گێڕا.

دوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵی 1979، زۆرێک لە مافەکانی ژنان، کە لە سەردەمی پەهلەویدا بەدەست هاتبوون، سنووردار کران. یاساکانی وەک حەجابی زۆرەملێ، جیاوازی لە میرات، پاراستنی منداڵ و مافەکانی خێزانی جێبەجێ کران، کە بوونە کۆسپی سەرەکی لە بەردەم ژنان. بەڵام، ژنان بە شێوەیەکی چالاک دژ بەم سیاسەتانە وەستابوونەوە. یەکێک لە یەکەمین وەڵامە کۆمەڵایەتییەکان، خۆپیشاندانەکانی رۆژی جیهانی ژنان لە 8ی مارسی 1979 بوو لە تاران، کە ژنان بە شێوەیەکی کراوە دژ بە حەجابی زۆرەملێ خۆپیشاندانیان کرد. ئەم خۆپیشاندانە لە لایەن کەسایەتییەکانی وەک شیرین عبادی، کە دواتر خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی لە ساڵی 2003 بەدەست هێنا، پشتگیری کرا (منبع: گزارش سازمان عفو بین‌الملل، 1979).

لە دەیەکانی 1990 و 2000دا، بزووتنەوەی ژنان شێوەیەکی رێکخراوتر وەرگرت. کەمپینی “یەک میلیۆن واژوو” (2006) کە لە لایەن چالاکوانانی وەک نوشین احمدی خراسانی و پروین اردلان رێکخرا، داوای چاکسازی یاساکانی جیاوازی جەندەری دەکرد، وەک یاساکانی میرات، شایەتحاڵی لە دادگا و پاراستنی منداڵ. ئەم کەمپینە، کە لە رێگەی کۆکردنەوەی واژووی خەڵک و چالاکییە پەروەردەییەکان پێش دەچوو، بووە یەکێک لە گرنگترین هەوڵەکان بۆ گۆڕینی یاساکانی جیاواز لە ئێران (منبع: احمدی خراسانی، نوشین، کمپین یک میلیون امضا، 1387).

لە ساڵانی 2010دا، بزووتنەوەی “کچانی شەقامی شۆڕش” (2017-2018) لە لایەن کەسایەتییەکانی وەک ویدا موحد، کە یەکەمین ژن بوو کە بە شێوەیەکی کراوە حەجابەکەی لابرد و لەسەر سەکۆیەک لە شەقامی شۆڕش لە تاران وەستا، سەریهەڵدا. ئەم چالاکییە بووە نیشانەیەکی بەهێز بۆ دژایەتیکردنی حەجابی زۆرەملێ و بووە سەرچاوەیەکی ئیلھامبەخش بۆ ژنانی دیکە (منبع: گزارش BBC Persian، 2018). ئەم بزووتنەوەیە نیشانی دا کە ژنان، سەرەڕای فشارە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، ئامادەن بە شێوەیەکی کراوە دژ بە سیاسەتە جیاوازەکان بوەستنەوە.

شۆڕشی ژینا (2022)، کە دوای گیانلەدەستدانی مەهسا (ژینا) ئەمینی لەژێر دەستی گەشتی ئەرشاد دەستیپێکرد، خاڵێکی وەرچەرخان بوو لە مێژووی بزووتنەوەی ژنان لە ئێران. ئەم شۆڕشە، کە بە دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” ناسرا، لە کوردستانەوە سەریهەڵدا و بە خێرایی بوو بە بزووتنەوەیەکی نیشتمانی. ژنانی گەنج، لەگەڵ کەسایەتییە چالاکەکانی وەک نرگس محمدی، کە لە زینداندا بوو و لە ساڵی 2023 خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی بەدەست هێنا، رۆڵێکی گرنگیان لە رێکخستن و بەردەوامیدانی ئەم بزووتنەوەیە گێڕا (منبع: گزارش Hengaw، 2022). ئەم بزووتنەوەیە نەک تەنها دژ بە حەجابی زۆرەملێ بوو، بەڵکوو دژ بە تەواوی پێکهاتەی سیاسی و ئایدیۆلۆژی کۆماری ئیسلامی بوو، کە نیشانی دەدات ژنان چۆن بوونەتە هێزێکی سەرەکی لە گۆڕانکاریی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا.

 شۆڕشی ژینا (2022): وەرچەرخانێکی کۆمەڵایەتی

      شۆڕشی ژینا، کە دوای گیانلەدەستدانی مەهسا (ژینا) ئەمینی لەژێر دەستی گەشتی ئەرشاد لە ساڵی 2022 دەستیپێکرد، بووە خاڵێکی وەرچەرخان لە مێژووی بزووتنەوەی ژنان لە ئێران. ئەم بزووتنەوەیە، کە بە دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” ناسرا، لە سەرەتادا لە کوردستانەوە سەریهەڵدا و بە خێرایی بوو بە بزووتنەوەیەکی نیشتمانی. ئەم شۆڕشە نەک تەنها دژ بە حەجابی زۆرەملێ بوو، بەڵکوو دژ بە تەواوی پێکهاتەی سیاسی و ئایدیۆلۆژی کۆماری ئیسلامی بوو. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران (Hengaw)، لە ماوەی خۆپیشاندانەکانی 2022دا، ژنانی گەنج لە کوردستان و شارەکانی دیکەی ئێران رۆڵێکی سەرەکییان لە رێکخستن و بەرپاکردنی خۆپیشاندانەکان گێڕا (منبع: گزارش Hengaw، 2022).

ژنانی ئێرانی، بە تایبەتی نەوەی گەنج، لە رێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک ئینستاگرام و تویتەر، توانییان دەنگی خۆیان بگەیەننە جیهان و پشتگیری نێودەوڵەتی بەدەست بهێنن. دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”، کە ریشەیەکی کوردی هەیە، بووە نیشانەیەکی جیهانی بۆ تێکۆشانی ژنان دژ بە ستەم و نایەکسانی. ئەم بزووتنەوەیە نیشانی دا کە ژنان نەک تەنها بۆ مافەکانی خۆیان، بەڵکوو بۆ گۆڕانکارییەکی گەورەتر لە کۆمەڵگەدا تێدەکۆشن.

بزووتنەوەی ژنان لە کوردستانی ئێران

     بزووتنەوەی ژنان لە کوردستانی ئێران یەکێک لە پڕماناترین و کاریگەرترین بزووتنەوە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانە کە توانیویەتی لەژێر فشاری ستەمی سیاسی، کەلتووری و نەتەوەیی، رۆڵێکی سەرەکی لە پێناسەکردنەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و پێکهاتەی سیاسی ناوچەکە بگێڕێت. ژنانی کورد، کە لە یەک کاتدا لەگەڵ دوو جۆر ستەم – جەندەری و نەتەوەیی – رووبەڕوو بوونەتەوە، توانیویانە بزووتنەوەیەکی بەهێز و چەندلایەنە دروست بکەن کە نەک تەنها لە ئاستی ناوخۆیی، بەڵکوو لە ئاستی نێودەوڵەتیدا سەرنجی زۆری راکێشاوە. ئەم بزووتنەوەیە، کە لەگەڵ تێکۆشانی نەتەوەیی کورد بە شێوەیەکی توند پەیوەستە، ژنانی کورد وەک هێزێکی پێشەنگ لە تێکۆشانی بۆ یەکسانی جەندەری و دادپەروەری کۆمەڵایەتی دەرخستووە.

لە کوردستان، ژنان لە رێگەی چالاکییە جۆراوجۆرەکان وەک خۆپیشاندانی مەدەنی، رێکخستنی سیاسی، بەرنامە پەروەردەییەکان و بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیای دیجیتاڵی، توانیویانە دەنگی خۆیان بەرز بکەنەوە و گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە کۆمەڵگەدا دروست بکەن. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران (Hengaw، 2022)، ژنانی کورد لە شۆڕشی ژینا (2022)دا رۆڵێکی سەرەکییان لە رێکخستن و بەرپاکردنی خۆپیشاندانەکان گێڕا، کە نیشانی دەدات ژنان چۆن بوونەتە هێزێکی ستراتیژی لە گۆڕانکاریی سیاسی و کۆمەڵایەتیدا.

ریشەکانی مێژوویی

     ریشەی بزووتنەوەی ژنان لە کوردستانی ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی سەدەی بیستەم، کاتێک کە ژنان لە تێکۆشانی نەتەوەیی کورددا بەشدار بوون. لە سەردەمی کۆماری کوردستان (1946) لە مەهاباد، ژنان رۆڵێکی گرنگیان لە چالاکییە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکاندا گێڕا. بۆ نموونە، قازی محەمەد، سەرۆکی کۆماری کوردستان، لە وتارەکانیدا جەخت لە گرنگی رۆڵی ژنان لە کۆمەڵگەدا دەکرد، و ژنانی وەک فاتمە حسەینی، کە لە رێکخستنی چالاکییە کۆمەڵایەتییەکاندا بەشدار بوو، بوونە نیشانەی تێکۆشانی ژنانی کورد (منبع: قاسملو، عبدالرحمن، تاریخ کردستان، 1365).

لە دەیەکانی 1960 و 1970، ژنانی کورد بە شێوەیەکی چالاکتر لە رێکخراوە سیاسییەکانی وەک پارتی دیموکراتی کوردستانی ئێران (PDKI) و کۆمەڵە بەشدار بوون. ژنانی وەک سەکینە موحەممەدی، کە لە تێکۆشانی چەکداری و سیاسییەکاندا بەشدار بوو، بوونە نموونەیەک بۆ نەوەی گەنج. ئەم ژنانە نەک تەنها لە تێکۆشانی نەتەوەیی، بەڵکوو لە داواکردنی مافەکانی جەندەریش رۆڵی گرنگیان گێڕا (منبع: وبسایت Penus.krd، 2024). لەم سەردەمەدا، ژنان لە رێگەی بەشداری لە چالاکییەکانی وەک بڵاوکردنەوەی بڵاوکراوە سیاسییەکان و رێکخستنی کۆبوونەوەکان، هۆشیاری کۆمەڵایەتییان بەرز کردەوە.

دوای شۆڕشی ئیسلامی ساڵی 1979، ژنانی کورد لەگەڵ کێشەی دوو قات – ستەمی نەتەوەیی و جەندەری – رووبەڕوو بوونەتەوە. سەرکوتکردنی سیاسی لە کوردستان، کە لە رێگەی هێرشە سەربازییەکان و دەستگیرکردنی چالاکوانان جێبەجێ دەکرا، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژنان هەبوو. بەڵام، ژنان لەم دۆخەدا بەردەوام بوون لە تێکۆشانی خۆیان. بۆ نموونە، لە ساڵانی 1980دا، ژنانی وەک لەیلا قاسمی، کە لە لایەن دەوڵەتی ئێرانەوە ئیعدام کرا، بوونە نیشانەیەکی بەهێز بۆ دژایەتیکردنی ستەم (منبع: گزارش سازمان عفو بین‌الملل، 1980). لەیلا قاسمی، کە لە تەمەنی 24 ساڵیدا لە ساڵی 1974 ئیعدام کرا، لە وتەکانی پێش ئیعدامدا جەختی لە گرنگی تێکۆشانی ژنان بۆ ئازادی کرد، کە تا ئەمشەو وەک سەرچاوەیەکی ئیلھامبەخش بۆ ژنانی کورد ماوەتەوە.

رۆڵی ژنان لە سیاسەتی ستراتیژیدا

      ژنانی کورد لە کوردستانی ئێران لە رێگەی بەشداری لە رێکخراوە سیاسی و مەدەنییەکان، رۆڵێکی سەرەکی لە سیاسەتی ستراتیژیدا گێڕاون. رێکخ LIVEraوەیەک وەک یەکێتی ژنانی دیموکراتی کوردستانی ئێران، کە لە ساڵی 1990دا دامەزراوە، بووەتە هێزێکی پێشەنگ لە پێشخستنی مافەکانی ژنان و بەشداریی سیاسییان. ئەم رێکخراوەیە لە رێگەی بەرنامە پەروەردەییەکان، وەک سەمینارەکانی رۆژی جیهانی ژنان و وۆرکشۆپەکانی هۆشیارکردنەوەی کۆمەڵایەتی، یارمەتی پتەوکردنی پێگەی ژنان لە کۆمەڵگەدا داوە (منبع: وبسایت Jinha Agency، 2023).

شیلان محەممەدی، چالاکوانێکی دیاری کورد، لە وتارەکانیدا بزووتنەوەی ژنانی کوردی وەک “بزووتنەوەیەکی زیندوو و پڕ لە گەشە” وەسف کردووە کە توانیویەتی لەژێر فشاری سیاسی و کەلتووری بەردەوام بێت و سەرنجی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ دۆخی ژنانی کورد راکێشێت (منبع: مصاحبه با Jinha Agency، 2023). شیلان، کە لە چالاکییەکانی وەک رێکخستنی خۆپیشاندانەکان و بڵاوکردنەوەی پەیامی ژنانی کورد لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەشدارە، بووەتە یەکێک لە دەنگە سەرەکییەکانی ژنانی کورد لە سەردەمی هاوچەرخ.

     لە شۆڕشی ژینا (2022)، ژنانی کورد لە شارەکانی وەک سنە، مەهاباد و سەقز رۆڵێکی گرنگیان لە رێکخستنی خۆپیشاندانەکان گێڕا. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوی Hengaw، ژنانی گەنج لە کوردستان یەکەمین کەسان بوون کە دوای گیانلەدەستدانی مەهسا (ژینا) ئەمینی خۆپیشاندانیان کرد و دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”یان بەرز کردەوە، کە دواتر بوو بە دروشمی سەرەکی شۆڕشەکە (منبع: Hengaw، 2022). ئەم بزووتنەوەیە نیشانی دا کە ژنانی کورد نەک تەنها لە تێکۆشانی جەندەریدا، بەڵکوو لە تێکۆشانی نەتەوەیی و سیاسییەکاندا هێزێکی ستراتیژی بوون.

کێشە و ئاستەنگەکان

بزووتنەوەی ژنان لە ئێران و کوردستان لەگەڵ چەندین کێشە و ئاستەنگی رووبەڕوو بووەتەوە:

1. ستەمی سیاسی: دەوڵەتی ئێران لە رێگەی دەستگیرکردن و زیندانیکردنی چالاکوانانی ژن، هەوڵی کەمکردنەوەی کاریگەریی ئەم بزووتنەوانەی داوە. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران، لە ساڵی 2022 زیاتر لە 500 چالاکوانی ژن لە سەرتاسەری ئێران دەستگیر کران (منبع: گزارش Hengaw، 2022).
2. سنووردارییە یاساییەکان: یاساکانی وەک حەجابی زۆرەملێ، جیاوازی لە میرات و پاراستنی منداڵ، رێگری لە بەشداریی تەواوی ژنان لە پرۆسەی سیاسی کردووە.
3. دابەشبوونی نەتەوەیی و ئایینی: لە کوردستان، پرسی نەتەوەیی و ئایینی ئاڵۆزیی زیاتری بە بزووتنەوەی ژنان بەخشیوە، چونکە ژنانی کورد لە یەک کاتدا دژ بە ستەمی نەتەوەیی و جەندەری تێدەکۆشن.
4. کەمی سەرچاوەکان: نەبوونی دەستگەیشتن بە سەرچاوەی دارایی و میدیایی، توانای ئەم بزووتنەوانەی بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکانیان سنووردار کردووە.
5. کەلتووری پیاوسالاری: لە زۆرێک لە کۆمەڵگەکانی کوردستان، هێشتا کەلتووری پیاوسالاری بەرگەی بەشداریی ژنان دەبێتەوە، کە ئەمەش کێشەیەکی کۆمەڵایەتیی گەورەیە.

دەستکەوتەکان و کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکان

1. بزووتنەوەی ژنان لە کوردستان کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و پێکهاتەی کۆمەڵگە هەبووە. لە کۆمەڵگەیەکی کە بە شێوەیەکی سوننەتی پیاوسالار بووە، ژنان توانیویانە رۆڵی خۆیان لە بواری سەرکردایەتی و بڕیاردان پێناسەیەکی نوێ بکەنەوە. بۆ نموونە، لە شارەکانی وەک مەریوان و سنە، ژنان لە رێگەی رێکخستنی کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکان و بەرنامە پەروەردەییەکان، هۆشیاری کۆمەڵایەتییان لەسەر مافەکانی ژنان بەرز کردووەتەوە (منبع: Penus.krd، 2024).
   1. یەکێک لە گرنگترین کاریگەرییە کۆمەڵایەتییەکانی بزووتنەوەی ژنان، گۆڕانکاری لە پەیوەندییە جەندەرییەکانە. ژنانی کورد، لە رێگەی بەشداری لە چالاکییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، توانیویانە نەریتە سوننەتییەکانی وەک جیاوازی جەندەری کەم بکەنەوە و رۆڵی ژنان لە کۆمەڵگەدا بەرز بکەنەوە. بۆ نموونە، لە زۆرێک لە شارەکانی کوردستان، ژنان بوونەتە سەرکردەی کۆمەڵایەتی و سیاسی، کە ئەمەش بووەتە هۆی قبووڵکردنی زیاتری رۆڵی ژنان لە بڕیاردان لە ئاستی خێزان و کۆمەڵگە.
   1. پەیوەندی نەتەوە و جەندەر یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی بزووتنەوەی ژنان لە کوردستانە. ژنانی کورد، کە لە یەک کاتدا بۆ مافەکانی جەندەری و نەتەوەیی تێدەکۆشن، توانیویانە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان ئەم دوو تێکۆشانەدا دروست بکەن. دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”، کە لە کوردستانەوە سەرچاوەی گرتووە، نیشانەی ئەم پەیوەندییەیە کە چۆن تێکۆشانی ژنان بۆ ئازادی جەندەری پەیوەستە بە تێکۆشانی گەورەتر بۆ ئازادی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی. ئەم دروشمە، کە لە شۆڕشی ژینادا جیهانی بوو، بووەتە نیشانەیەکی گرنگ بۆ یەکگرتنی داواکارییە نەتەوەیی و جەندەرییەکان (منبع: UNCSW، 2023).

سەرەڕای ئەم ئاستەنگانە، بزووتنەوەی ژنان دەستکەوتی زۆری بەدەست هێناوە:

• بەرزکردنەوەی هۆشیاری کۆمەڵایەتی: ئەم بزووتنەوانە توانیویانە هۆشیاری گشتی لەسەر پرسی جەندەری و مافەکانی ژنان بەرز بکەنەوە، بە تایبەتی لە ناو نەوەی گەنجدا. بۆ نموونە، شۆڕشی ژینا بووە هۆی ئەوەی کە پرسی حەجابی زۆرەملێ ببێتە بابەتێکی گفتوگۆی نیشتمانی و نێودەوڵەتی.
• کاریگەری لەسەر سیاسەتگوزاری: لە کوردستان، سیستەمی کۆتا (سهمیە) بۆ زیادکردنی بەشداریی ژنان لە پەرلەمان و شووراکانی شار جێبەجێ کراوە، کەچی هێشتا سنووردارییەکان هەن (منبع: وبسایت Penus.krd، 2024).
• ئیلھامبەخشی جیهانی: دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی” بووەتە نیشانەیەکی جیهانی بۆ تێکۆشانی ژنان، کە لە وڵاتانی دیکە وەک ئەفغانستان و تورکیا جێبەجێ کراوە (منبع: گزارش UNCSW، 2023).
• گۆڕانکاری لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی: ژنانی کورد لە رێگەی چالاکییەکانیان، توانیویانە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی سوننەتی گۆڕانکارییەکی گەورە بەخشن، بە تایبەتی لە بواری پەیوەندییە جەندەرییەکان و رۆڵی ژنان لە سەرکردایەتی کۆمەڵگەدا.

شیکردنەوەی کۆمەڵایەتیی قووڵ

     بزووتنەوەی ژنان لە ئێران و کوردستان نەک تەنها تێکۆشانێکە بۆ مافە تاکەکەسییەکان، بەڵکوو گۆڕانکارییەکی کۆمەڵایەتیی قووڵە کە پێکهاتەی دەسەڵات و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە کۆمەڵگەدا دەگۆڕێت. لە ئێران، ژنان بوونەتە هێزێکی پێشەنگ لە دژایەتیکردنی سیستەمە ئایدیۆلۆژییەکان کە بە شێوەیەکی سەرەکی لەسەر بنەمای پیاوسالاری دامەزراون. لە کوردستان، ئەم بزووتنەوەیە پەیوەندییەکی توندوتیژی لەگەڵ تێکۆشانی نەتەوەیی کورددا هەیە، کە ژنانی کورد وەک هێزێکی دووەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەرخستووە.

پەیوەندیی نەتەوە و جەندەر

     لە کوردستان، پرسی ناسنامەی نەتەوەیی کورد و تێکۆشانی ژنان بۆ یەکسانی جەندەری بە شێوەیەکی نزیک پەیوەستن. ژنانی کورد، کە لە یەک کاتدا بۆ مافەکانی جەندەری و نەتەوەیی تێدەکۆشن، توانیویانە پەیوەندییەکی بەهێز لە نێوان ئەم دوو بابەتەدا دروست بکەن. دروشمی “ژن، ژیان، ئازادی”، کە لە کوردستانەوە سەرچاوەی گرتووە، نیشانەیەکی روونە کە چۆن تێکۆشانی ژنان بۆ ئازادی جەندەری پەیوەستە بە تێکۆشانی گەورەتر بۆ ئازادی نەتەوەیی و کۆمەڵایەتی.

گۆڕانکاری لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان

     بزووتنەوەی ژنان لە کوردستان توانیویەتی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، بە تایبەتی پەیوەندییەکانی نێوان جەندەرەکان، بگۆڕێت. لە کۆمەڵگەیەکی کە بە شێوەیەکی سوننەتی پیاوسالار بووە، ژنان لە رێگەی بەشداری لە چالاکییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکان، توانیویانە رۆڵی خۆیان لە کۆمەڵگەدا پێناسەیەکی نوێ بکەنەوە. بۆ نموونە، لە شارەکانی وەک سنە و مەریوان، ژنان لە رێگەی رێکخستنی کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکان و بەرنامە پەروەردەییەکان، توانیویانە هۆشیاری کۆمەڵایەتی لەسەر مافەکانی ژنان بەرز بکەنەوە (منبع: گزارش Penus.krd، 2024).

ستراتیژییەکانی داهاتوو

بۆ پتەوکردنی پێگەی ژنان لە سیاسەتی ستراتیژیدا، چەندین ستراتیژی پێشنیار دەکرێن:

1. پتەوکردنی پەروەردە و هۆشیاری: بەرنامە پەروەردەییەکان بۆ ژنان لە بواری سیاسەت، سەرکردایەتی و مافەکانی مرۆڤ دەتوانن بەشدارییان زیاد بکەن. بۆ نموونە، رێکخراوەکانی وەک یەکێتی ژنانی دیموکراتی کوردستان دەتوانن کۆرسەکانی سەرکردایەتی بۆ ژنانی گەنج رێکبخەن.
2. تۆڕسازی نێودەوڵەتی: هاوکاری لەگەڵ رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک UN Women یان Amnesty International دەتوانێت پشتگیری زیاتری بۆ ئەم بزووتنەوانە فەراهەم بکات.
3. فشار بۆ چاکسازی یاسایی: تێکۆشان بۆ گۆڕینی یاساکانی جیاواز، وەک یاساکانی حەجاب و میرات، لە رێگەی گفتوگۆی سیاسی و فشاری کۆمەڵایەتی پێویستە.
4. بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیا: تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ئامرازە دیجیتاڵییەکان دەتوانن وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ بڵاوکردنەوەی پەیامەکانی بزووتنەوەکان بەکاربهێنرێن. بۆ نموونە، بەکارهێنانی پلاتفۆرمەکانی وەک تویتەر و ئینستاگرام لە شۆڕشی ژینادا رۆڵێکی گرنگی گێڕا.
5. پتەوکردنی ژێرخانی کۆمەڵایەتی: دروستکردنی ناوەندەکانی کۆمەڵایەتی بۆ ژنان، وەک ناوەندەکانی پەروەردە و پشتیوانی یاسایی، دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ پتەوکردنی بزووتنەوەکانی ژنان.

     بزووتنەوەی ژنان لە ئێران و کوردستان، سەرەڕای رووبەڕووبوونەوەی کۆسپەکانی وەک ستەمی سیاسی، سنووردارییە یاساییەکان و کەلتووری پیاوسالاری، توانیویەتی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگەدا دروست بکات. ئەم بزووتنەوانە، کە لە رێگەی ستراتیژییە جۆراوجۆرەکان وەک خۆپیشاندانی مەدەنی، رێکخستنی سیاسی و بەکارهێنانی تەکنۆلۆژیا پێش دەچن، بوونەتە هێزێکی پێشەنگ لە تێکۆشانی بۆ یەکسانی و دادپەروەری. لە کوردستان، ئەم بزووتنەوەیە پەیوەندییەکی توندوتیژی لەگەڵ تێکۆشانی نەتەوەیی کورددا هەیە، کە ژنانی کورد وەک هێزێکی گرنگ لە سیاسەتی ستراتیژیدا دەرخستووە. بۆ سەرکەوتنی زیاتر، پێویستە پشتگیری ناوخۆیی و نێودەوڵەتی، چاکسازی یاسایی و پتەوکردنی ژێرخانی کۆمەڵایەتی هەبێت. داهاتووی ئەم بزووتنەوانە پەیوەستە بە توانای رێکخستن، تۆڕسازی و بەکارهێنانی دەرفەتە جیهانییەکان.

سەرچاوەکان

1. پایدار، پروین. زنان در ایران مدرن. انتشارات تهران، 1398.
2. گزارش سازمان عفو بین‌الملل (Amnesty International)، “وضعیت زنان در ایران”، 1979.
3. گزارش رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی ئێران (Hengaw)، “خۆپیشاندانەکانی 2022”.
4. مصاحبه با شیلان محمدی، Jinha Agency، 2023.
5. وبسایت Penus.krd، “وضعیت زنان در کردستان ایران”، 2024.
6. گزارش(The United Nations Commission on the Status of Women) UNCSW، “تأثیر جنبش‌های زنان در خاورمیانه”، 2023.